I. Mở bài
“Đất nước” là đoạn trích tiêu biểu trong trường ca “Mặt đường khát vọng” của Nguyễn Khoa Điềm, sáng tác năm 1971 trong giai đoạn kháng chiến chống Mỹ. Bài thơ thể hiện cái nhìn sâu sắc, mới mẻ về đất nước gắn liền với nhân dân, với đời sống bình dị và truyền thống văn hóa dân tộc. Tác phẩm không chỉ truyền cảm hứng yêu nước mà còn khẳng định tư tưởng đất nước là của nhân dân – một tư tưởng nghệ thuật mang tính cách mạng và nhân văn sâu sắc.
II. Giá trị nội dung
1. Quan niệm mới mẻ về đất nước
Đất nước không còn là khái niệm trừu tượng, mà được nhìn từ góc độ văn hóa, đời sống bình dị và gần gũi:
“Khi ta lớn lên đất nước đã có rồi...”
Tác giả cho thấy: Đất nước tồn tại trong từng câu ca dao, trong phong tục, trong tình yêu đôi lứa và trong mỗi con người.
2. Đất nước là của nhân dân
Quan niệm mang tính dân chủ và nhân văn:
“Đất nước của Nhân dân, đất nước của ca dao thần thoại...”
Nhân dân là chủ thể sáng tạo, bảo vệ và làm nên đất nước.
3. Gợi niềm tự hào, khơi dậy ý thức trách nhiệm
Bài thơ thức tỉnh thế hệ trẻ nhận thức vai trò, nghĩa vụ thiêng liêng đối với quê hương, đất nước:
“Em ơi em, đất nước là máu xương của mình…”
Tư tưởng đất nước gắn liền với nhân dân góp phần khẳng định bản sắc dân tộc, tinh thần đoàn kết và ý chí độc lập tự cường.
III. Giá trị nghệ thuật
1. Giọng điệu trữ tình – chính luận kết hợp
Giọng thơ trầm lắng, sâu sắc, giàu tính suy tư triết lý nhưng vẫn giàu cảm xúc, dễ lay động lòng người.
2. Sử dụng hình ảnh dân gian và truyền thống văn hóa
Tác giả khai thác chất liệu từ ca dao, tục ngữ, truyền thuyết, đời sống văn hóa dân tộc:
“Đất là nơi anh đến trường, nước là nơi em tắm...”
Những chi tiết thân thuộc góp phần làm cho khái niệm đất nước trở nên gần gũi, cụ thể và sâu sắc.
3. Tư duy nghệ thuật hiện đại
Cái nhìn mới mẻ, sâu sắc, mang tính cá nhân hóa nhưng không tách rời cộng đồng.
Thể hiện cái tôi trí thức trẻ trong thời đại đấu tranh, có lý tưởng và trách nhiệm với đất nước.
4. Sử dụng ngôn ngữ mộc mạc mà giàu chất triết lý
Câu thơ ngắn, giàu nhịp điệu, súc tích mà hàm chứa nhiều tầng nghĩa.
IV. Kết bài
“Đất nước” của Nguyễn Khoa Điềm là một tác phẩm trữ tình – chính luận đặc sắc, góp phần làm phong phú thêm hình tượng đất nước trong văn học Việt Nam hiện đại. Tác phẩm không chỉ khơi dậy tình yêu quê hương mà còn định hình tư tưởng: Đất nước là của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân – một quan điểm tiến bộ, mang tính nhân văn sâu sắc.